Jugoslovensko rodoljublje - ta istorijska kategorija osjećanja srodnosti i bliskosti svih jugoslovenskih naroda i narodnosti, stečena u dugoj borbi svih njih protiv tuđina, zavojevača - gotovo je odbačeno i proglašeno arhaičnim oblikom osjećanja i istorijske svijesti. U pojedinim sredinama, na žalost i u školama, o jugoslovenskom rodoljublju se govori i piše i kao o neistorijskoj i izmišljenoj kategoriji, vještačkoj tvorevini, ili se ono jednostavno proglašava unitarističkim baukom.
- Držim da je krupna istorijska zabluda uporno aktuelno insistiranje samo na nacionalnim razlikama i priča o tome da samo one mogu Jugoslaviju dovesti do punog jedinstva. Zakonitost je da razlike uvijek vode u suprotnom smjeru. Razumije se, nijesam za brisanje razlika, već samo protiv njihovog pretjeranog naglašavanja, umnožavanja i produbljivanja. A to se upravo danas čini u Jugoslaviji.
Kao da se zaboravlja da je previše sijanja razlika uslov da se dobije mršav rezultat žetve jedinstva. I obrnuto: manje sijanje razlika biće bogatija žetva jedinstva.
Istorija, i naša i drugih naroda, naime, govori da favorizovanje razlika nikad nije dovelo do jedinstva.
Međutim, iako je istorijska istina na suprotnoj strani, često se čuje igra dijalektičke fraze da će jugoslovenske narode i narodnosti upravo samo razlike ujediniti.
Takva iracionalna parola vodi jačanju dezintegracionih procesa i direktno utiče na dalje slabljenje bratstva i jedinstva među ljudima i narodima Jugoslavije - kaže ugledni jugoslovenski istoričar, profesor dr Miomir Dašić, predsednik (u drugom mandatu) Saveza istoričara Jugoslavije.
Zabrinutost istoričara
jugoslovenske provenijencije, među koje spada i prof. Dašić, za
sudbinu ove zemlje - da ne spominjemo brižnost za frapantno
razbijanje i raslojavanje istorijske nauke - poslednje decenije je
izrazita.
U svojim knjigama, na mnogim tribinama, na kongresima i sesijama Saveza istoričara, u pismenim i usmenim obraćanjima najvišim partijskim i državnim organima i Saveznoj konferenciji SSRNJ, istoričari već desetak godina upozoravaju na paradoksalnost naših nacionalnih deoba, na zatvorenost nacionalnih istoriografija i na stvaranje istorijske svesti koja nema perspektive.
U svojim knjigama, na mnogim tribinama, na kongresima i sesijama Saveza istoričara, u pismenim i usmenim obraćanjima najvišim partijskim i državnim organima i Saveznoj konferenciji SSRNJ, istoričari već desetak godina upozoravaju na paradoksalnost naših nacionalnih deoba, na zatvorenost nacionalnih istoriografija i na stvaranje istorijske svesti koja nema perspektive.
Profesor Dašić kaže da
je istorijska nauka kod nas veoma potcenjena i da to već ima
dalekosežne negativne reperkusije i na unutrašnjem i na
međunarodnom planu.
U tom i takvom mišljenju, titogradski profesor nije usamljen.
Zvanični stav Saveza istoričara Jugoslavije jeste da je jadno reformisani školski sistem, koji je naprosto ubio istoriju, gotovo doveo do toga da "iskočimo iz evropske civilizacije", te da sadašnja situacija vodi u "kulturnu katastrofu".
O tom potom.
U tom i takvom mišljenju, titogradski profesor nije usamljen.
Zvanični stav Saveza istoričara Jugoslavije jeste da je jadno reformisani školski sistem, koji je naprosto ubio istoriju, gotovo doveo do toga da "iskočimo iz evropske civilizacije", te da sadašnja situacija vodi u "kulturnu katastrofu".
O tom potom.
Stari i novi razbijači
- Od vremena kad je
Herodot, koga nazivamo i "ocem istorije", u V vijeku prije
nove ere, izgovorio riječ istorija (upotrebio je pet puta u svom
radu), pojam istorije je značio ne samo ono što čini prošlost,
što je minulo vrijeme, završen proces, već je taj pojam
istovremeno označavao i prenošenje saznanja o toj prošlosti.
Sve do danas - gotovo 25 vjekova postojanja istoriografije - istorija je i prošlost i saznanje o toj prošlosti, njeno prenošenje na sadašnjost.
Zato su mnogi istoričari i izvlačili zaključak da je istorija učiteljica života.
Sve do danas - gotovo 25 vjekova postojanja istoriografije - istorija je i prošlost i saznanje o toj prošlosti, njeno prenošenje na sadašnjost.
Zato su mnogi istoričari i izvlačili zaključak da je istorija učiteljica života.
- Ali da li je baš tako?
Da li mi učimo od istorije i kako učimo?
- Većina istoričara danas
smatra da istorija nije učiteljica života. Marks je govorio da se
istorija ponavlja, ali samo u obliku tragedije ili farse. U suštini,
ponavljanja istorijskih događaja nema, ali ima procesa koji se
žilavo održavaju, iako mislimo da su davno završeni.
Otuda ima istoričara (i to ne malo) koji misle da je jedino ispravna samo jedna pouka koju daje istorija - da istorija ne daje nikakve pouke!
Ali ovo mišljenje nije sasvim tačno.
Jer, istorija svojim poukama može da da neki lijek, ali, istina, daje ga suviše kasno, nekad i prekasno.
Otuda ima istoričara (i to ne malo) koji misle da je jedino ispravna samo jedna pouka koju daje istorija - da istorija ne daje nikakve pouke!
Ali ovo mišljenje nije sasvim tačno.
Jer, istorija svojim poukama može da da neki lijek, ali, istina, daje ga suviše kasno, nekad i prekasno.
Sve to kažem zato što
se stiče utisak da nijesmo kao društvo mnogo naučili iz prošlosti,
što malo izvlačimo pouke i malo analiziramo našu najnoviju
istoriju, nedovoljno sagledavamo gdje su korijeni i uzroci mnogih
naših današnjih nevolja.
- Smatrate li da se
uzroci nalaze u našim starim deobama, da se "krv zla" još
nije osušila?
- Nije nepoznato do čega
su sve dovela međuratna buržoaska nacionalistička i separatistička
nastojanja, gloženja i sukobljavanja u Jugoslaviji i kakve je
katastrofalne posledice to imalo za naše narode.
Doduše, u međuratnom periodu separatističku i nacionalističku politiku diktirale su nacionalne buržoazije i njihovi zaštitnici spolja - najljući protivnici Jugoslavije.
Ta nacionalistička i separatistička nastojanja ispoljavala su se u čistijem, neprerušenom obliku koji je bio indoktriniran i fašističkom ideologijom.
Doduše, u međuratnom periodu separatističku i nacionalističku politiku diktirale su nacionalne buržoazije i njihovi zaštitnici spolja - najljući protivnici Jugoslavije.
Ta nacionalistička i separatistička nastojanja ispoljavala su se u čistijem, neprerušenom obliku koji je bio indoktriniran i fašističkom ideologijom.
Postavlja se pitanje da
li smo mi izučili te naše međuratne nacionalističke i krajnje
desničarske organizacije i njihove tendencije i da li znamo sve što
bi bilo potrebno da znamo o njima.
Ovo pitanje postavljam zato što sam uvjeren da i u ovo naše vrijeme, i danas, neke nacionalističke i separatističke tendencije i nacionalna sukobljavanja imaju oslonac u predratnom nacionalizmu i separatizmu i da su, što se tiče odnosa na jedinstvo Jugoslavije, usmjerene ka istom cilju - njenom razbijanju.
Ovo pitanje postavljam zato što sam uvjeren da i u ovo naše vrijeme, i danas, neke nacionalističke i separatističke tendencije i nacionalna sukobljavanja imaju oslonac u predratnom nacionalizmu i separatizmu i da su, što se tiče odnosa na jedinstvo Jugoslavije, usmjerene ka istom cilju - njenom razbijanju.
- Ipak, postoje neke
"stilske" razlike između starih i novih razbijača?
- Razlika je, izgleda, samo
u tome što su danas nacionalizmi zaodjenuti u marksističke oblande
i što se javljaju u zavijenijim formama u odnosu na one predratne.
Postojanje kontinuiteta
između nacionalističkih i separatističkih pokreta i organizacija,
koje su radile na razbijanju Jugoslavije između dva rata, i
današnjih nacionalizama, zahtijeva ozbiljna naučna istraživanja i
analize, izvođenje zaključaka koji bi bili od koristi i politici
subjektivnih snaga.
Držim da je krajnje vrijeme da te snage organizovanije preduzmu mjere da se stane na put širenju i jačanju nacionalističke hidre koja ugrožava budućnost Jugoslavije.
Držim da je krajnje vrijeme da te snage organizovanije preduzmu mjere da se stane na put širenju i jačanju nacionalističke hidre koja ugrožava budućnost Jugoslavije.
Pavelićevska platforma
- Drugim rečima, Vi
smatrate da sve to nije dovoljno izučeno, a u boj se, zar ne, ne ide
s ćorcima?
- Mnogo je stvari
neizučeno, a mnogim izučenim se ne pridaje pažnja. Smatram da
naučno valja ispitati i istražiti i druge istorijske procese (a to
bi morao biti predmet socijalne istorije - istorije i sociologije)
i sagledati poziciju i interese užih grupa i društvenih struktura,
pa i pojedinaca koji su u nas nosioci nacionalizma i separatizma,
odnosno koji se javljaju kao njihovi ideolozi.
Oni koji se više bave ovim fenomenom tvrde da se bez toga ne mogu objasniti savremeni nacionalni i klasni procesi i pojedine konfliktne društvene pojave u nas i sve ono što vodi našem udaljavanju.
Različiti nacionalni interesi nerijetko i do apsurda - a samo tako mogu steći legalnost - kitnjasto se zaodijevaju u samoupravne birokratske fraze, pa je i znalcu političkog jezika teško odgonetnuti gdje se krije razilaženje u našim međunacionalnim odnosima, to jest odnosima između republika i pokrajina.
I to treba istražiti i objasniti kako bi se tačno stekao uvid u to kako se i zašto desilo da se nacionalizam javlja u formi "nacionalnog marksizma".
Oni koji se više bave ovim fenomenom tvrde da se bez toga ne mogu objasniti savremeni nacionalni i klasni procesi i pojedine konfliktne društvene pojave u nas i sve ono što vodi našem udaljavanju.
Različiti nacionalni interesi nerijetko i do apsurda - a samo tako mogu steći legalnost - kitnjasto se zaodijevaju u samoupravne birokratske fraze, pa je i znalcu političkog jezika teško odgonetnuti gdje se krije razilaženje u našim međunacionalnim odnosima, to jest odnosima između republika i pokrajina.
I to treba istražiti i objasniti kako bi se tačno stekao uvid u to kako se i zašto desilo da se nacionalizam javlja u formi "nacionalnog marksizma".
- Marksizam je, čini se,
postao alibi i fraza u najgrlatijoj formi upravo onih snaga koje
bacaju klipove pod točkove istorije?
- Mnoštvo je, kažem,
pitanja na koja se moraju dati odgovori.
Valja odgovoriti - da li samo naš unutrašnji razvoj ili neki drugi (spoljni) uslovi i faktori djeluju da se za "marksistička otkrića" proglašavaju i davno preživjeli i ekstremni nacionalni mitovi, idoli, razne druge nacionalne minornosti i druge teze čija je poruka mračna.
Dalje, valjalo bi istražiti i to koliko su i zašto nacionalizmi stekli uporište i u socijalističkim snagama, kao i to koliko na njih utiču i političke strukture - kako u Jugoslaviji, tako i u republikama i pokrajinama, koje se proglašavaju za "glavne domovine".
Valja odgovoriti - da li samo naš unutrašnji razvoj ili neki drugi (spoljni) uslovi i faktori djeluju da se za "marksistička otkrića" proglašavaju i davno preživjeli i ekstremni nacionalni mitovi, idoli, razne druge nacionalne minornosti i druge teze čija je poruka mračna.
Dalje, valjalo bi istražiti i to koliko su i zašto nacionalizmi stekli uporište i u socijalističkim snagama, kao i to koliko na njih utiču i političke strukture - kako u Jugoslaviji, tako i u republikama i pokrajinama, koje se proglašavaju za "glavne domovine".
- Da li su dokumenti o
istoriji Jugoslavije od 1918. do 1984. godine, koje su objavili
Branko Petranović i Momčilo Zečević, indikativni u traganju za
odgovorima na ova pitanja?
- Ta dragocjena istorijska
građa sama po sebi nudi pouke i našim vodećim subjektivnim snagama
kako bi trebalo da se određuju prema nekim savremenim
nacionalističkim tendencijama i nakaznim pojavama koje su usmjerene
na razjedinjavanje Jugoslavije.
Zanimljivo je istaći da
tu i tamo postoji i terminološka sličnost u političkim platformama
današnjih nacionalizama sa onim iz predratnog vremena.
Iz nekih dokumenata se vidi da se računa na iste sredine iz kojih treba da se pokrene aktivnost na razbijanje Jugoslavije.
Iz nekih dokumenata se vidi da se računa na iste sredine iz kojih treba da se pokrene aktivnost na razbijanje Jugoslavije.
- Mislite na kosovske
"igre"?
- Da. U fašističko-ustaškoj
strategiji Ante Pavelića, koju je formulisao sa Musolinijevom vladom
u Rimu, računalo se na dizanje ustanka na Kosovu i Metohiji, uz
pomoć albanskih desničarskih snaga i separatista, i njegovo širenje
i povezivanje sa ustaškim ustankom koji je trebalo da uslijedi u
Hrvatskoj.
U svijetlu takvog povezivanja albanskih nacionalističkih i separatističkih krugova sa ustaškim pokretom, svakako treba vidjeti i ostatke, i to vrlo žilave, u svijesti neprijatelja i socijalističke Jugoslavije da njeno razbijanje upravo počne sa Kosova.
To se i manifestovalo u kontrarevolucionarnim događajima na Kosovu 1981.
Ima, naravno, i drugih primjera koji jasno potvrđuju postojanje istorijskog kontinuiteta u nekim manifestacijama današnjeg nacionalizma sa onim predratnim.
Sve to napominjem stoga što smo dužni da brižljivije i studioznije analiziramo našu prošlost i da iz nje izvlačimo pouke i neki lijek za otklanjanje današnje nacionalističke glavobolje.
U svijetlu takvog povezivanja albanskih nacionalističkih i separatističkih krugova sa ustaškim pokretom, svakako treba vidjeti i ostatke, i to vrlo žilave, u svijesti neprijatelja i socijalističke Jugoslavije da njeno razbijanje upravo počne sa Kosova.
To se i manifestovalo u kontrarevolucionarnim događajima na Kosovu 1981.
Ima, naravno, i drugih primjera koji jasno potvrđuju postojanje istorijskog kontinuiteta u nekim manifestacijama današnjeg nacionalizma sa onim predratnim.
Sve to napominjem stoga što smo dužni da brižljivije i studioznije analiziramo našu prošlost i da iz nje izvlačimo pouke i neki lijek za otklanjanje današnje nacionalističke glavobolje.
- Decenijama je bio
zvanični stav da istorija proučava i podučava ono što nas spaja,
a da ostavi po strani ono što nas je razdvajalo u prošlosti.
Akademik Sima Ćirković, čini se sa blagim cinizmom, ne poriče da
je to plemenito, ali kaže da je to ipak neka vrsta manipulacije.
Utvrdili smo da davno posejano seme razdora i deoba opet niče i
buja. Smatrate li, profesore Dašiću, da istorijsko razumevanje
vremena i uslova koji su izazivali razdore i deobe može da doprinese
da danas oni prestanu da utiču na razdvajanje?
- Saglasan sam sa
mišljenjem kolege Ćirkovića. Već sam rekao da mi nijesmo izučili
genezu nekih naših savremenih pojava, a bilo bi nužno da znamo o
njima više.
Naša prošlost nema samo svijetle, već i tamne strane.
Istorijska istina ne smije da se prikriva i prekraja.
Ma koliko bila bolna, istina je uvijek bolja za formiranje svijesti o našem jedinstvu. Može samo trenutno izgledati dobro i opravdano da se neprijatne istine zataškavaju. Na dužu stazu je ta logika samouništavajuća, kao u onoj poučnoj priči o golom caru.
Međutim, u svim tim proučavanjima tamnih strana istorije, ne bi trebalo da dobije prevagu ono što nas je tako bolno razdvajalo i razjedinjavalo.
Naša prošlost nema samo svijetle, već i tamne strane.
Istorijska istina ne smije da se prikriva i prekraja.
Ma koliko bila bolna, istina je uvijek bolja za formiranje svijesti o našem jedinstvu. Može samo trenutno izgledati dobro i opravdano da se neprijatne istine zataškavaju. Na dužu stazu je ta logika samouništavajuća, kao u onoj poučnoj priči o golom caru.
Međutim, u svim tim proučavanjima tamnih strana istorije, ne bi trebalo da dobije prevagu ono što nas je tako bolno razdvajalo i razjedinjavalo.
- Pred istorijskom naukom
je zadatak da kompleksnije prouči i uticaj verskog faktora na naše
dezintegracije i podrivanje bratstva i jedinstva.
- Sasvim se slažem, jer se
o tome i malo piše i malo govori. Ne piše se, ni dovoljno govori,
ne bar dovoljno jasno, ni o vjerskom faktoru kao mogućem za
njegovanje bratstva i jedinstva među narodima različitih vjerskih
opredjeljenja.
Znam da je ta tema teška, kompleksna, višeslojna i da traži dublju naučnu analizu. Ali bez naučne analize i tog faktora i njegovog uticaja na politiku bratstva i jedinstva, ne mogu se razumjeti ni mnoge pojave koje opterećuju naše nacionalne i međunacionalne prilike.
Znam da je ta tema teška, kompleksna, višeslojna i da traži dublju naučnu analizu. Ali bez naučne analize i tog faktora i njegovog uticaja na politiku bratstva i jedinstva, ne mogu se razumjeti ni mnoge pojave koje opterećuju naše nacionalne i međunacionalne prilike.
Vjerski složena
situacija - mozaik vjera na prostoru Jugoslavije - itekako je bila i
jeste od uticaja na našu stvarnost.
Neću se upuštati u objašnjenje tog problema, jer to nije mogućno u jednom ovakvom razgovoru. Rekao bih samo da i taj vjerski faktor mora doći u žižu naših naučnih istraživanja i prosuđivanja utoliko prije što se njemu pridaje veliki značaj i kao jednom od bitnih faktora nacionalnog određenja u nas.
Valja naučno sagledati otkud dolazi raširena teza da je, na primjer, nacija jača ukoliko ima i svoju "nacionalnu" crkvu i obrnuto.
Neću se upuštati u objašnjenje tog problema, jer to nije mogućno u jednom ovakvom razgovoru. Rekao bih samo da i taj vjerski faktor mora doći u žižu naših naučnih istraživanja i prosuđivanja utoliko prije što se njemu pridaje veliki značaj i kao jednom od bitnih faktora nacionalnog određenja u nas.
Valja naučno sagledati otkud dolazi raširena teza da je, na primjer, nacija jača ukoliko ima i svoju "nacionalnu" crkvu i obrnuto.
Postavlja se i pitanje
kad će se u nas završiti taj istorijski proces i da li će se
uopšte završiti da se i vjera poistovjećuje sa nacijom (ili
republikom).
Bauk unitarizma
- Tako reći svi
savremeni mislioci i teoretičari predviđaju slabljenje klasičnih
nacija. A kod nas...
- Kako će se i kojom
dinamikom taj proces odvijati, razumije se, zavisiće od
uslovljenosti i dozrelosti pojedinih društava, kao i bržim
napuštanjem formi klasične demokratije i stvaranjem neposrednih
demokratskih odnosa za sve ljude jedne zajednice.
A čemu vodi naše
pretjerano "njegovanje" nacija, ukopavanje u nacionalne
granice, podizanje što čvršćih nacionalnih pragova, nije teško
naslutiti.
To govori da je proces u nas usmjeren u obrnutom pravcu.
Često se ističe da će vrijeme, kao istorijska kategorija, riješiti to pitanje. Pri tom se zaboravlja da taj proces može biti dug i predug.
To govori da je proces u nas usmjeren u obrnutom pravcu.
Često se ističe da će vrijeme, kao istorijska kategorija, riješiti to pitanje. Pri tom se zaboravlja da taj proces može biti dug i predug.
Daleko sam od pomisli da
mi treba da negiramo nacije i njihovu samostalnost. Ali politički
subjektivni faktor - SKJ je taj koji treba da usklađuje odnose
između djelova i cjeline i da ne dopusti da u nacionalnim ogradama
iščezne Jugoslavija kao jedinstvena socijalistička zajednica
ravnopravnih naroda i narodnosti.
Ovo ističem zato što se pragmatičnom politikom previše isturaju u prvi plan djelovi u odnosu na cjelinu, favorizuju se republike i pokrajine kao "jedine domovine", države, iz čijih se vodećih struktura često izbacuju potajne ili javne strijele na Jugoslaviju i na sve one snage koje traže više njenog poštovanja i uvažavanja.
Ovo ističem zato što se pragmatičnom politikom previše isturaju u prvi plan djelovi u odnosu na cjelinu, favorizuju se republike i pokrajine kao "jedine domovine", države, iz čijih se vodećih struktura često izbacuju potajne ili javne strijele na Jugoslaviju i na sve one snage koje traže više njenog poštovanja i uvažavanja.
- Zar Vas nije "strah",
kad to govorite, da ne zaradite etiketu unitariste ili slično?
- Vjerujem da će biti onih
koji će i ove moje riječi proglasiti za prizivanje "aveti"
unitarizma. Jer, inače se gotovo svima koji se zalažu za više
jedinstva i snage Jugoslavije lijepi unitaristička etiketa.
Zaboravlja se da je
razvoj kretanje od goreg ka boljem, a ne obrnuto.
Zato nijesam uvjeren da sa ovakvom politikom pretjeranog jačanja djelova u odnosu na cjelinu, s bujanjem lokalnih snaga, možemo dalje ići naprijed.
Koncepcija razvoja koja se zasniva na uskonacionalnim interesima u suprotnosti je sa opšteistorijskim tokovima koji se naslućuju.
Zato nijesam uvjeren da sa ovakvom politikom pretjeranog jačanja djelova u odnosu na cjelinu, s bujanjem lokalnih snaga, možemo dalje ići naprijed.
Koncepcija razvoja koja se zasniva na uskonacionalnim interesima u suprotnosti je sa opšteistorijskim tokovima koji se naslućuju.
- Rekli ste da se i
jugoslovensko rodoljublje proglašava "unitarističkim baukom".
Kako?
- Jugoslovensko rodoljublje
- ta istorijska kategorija osjećanja srodnosti i bliskosti svih
jugoslovenskih naroda i narodnosti, stečena u dugoj borbi svih njih
protiv tuđina, zavojevača - gotovo je odbačeno i proglašeno
arhaičnim oblikom osjećanja i istorijske svijesti. U pojedinim
sredinama, na žalost i u školama, o jugoslovenskom rodoljublju se
govori i piše i kao o neistorijskoj i izmišljenoj kategoriji,
vještačkoj tvorevini, ili se ono jednostavno proglašava
unitarističkim baukom.
- Jedan čudni
"antiunitarizam" je zahvatio i istoriju kao školski
predmet. Molim Vas, profesore, odgovorite na pitanje: kuda vodi to
razbijanje jugoslovenskog obrazovnog sistema gledano kroz nastavu
istorije?
- Odgovor na to pitanje (i
pitanje kakvo nam falično obrazovanje i vaspitanje stiču mladi)
najbolje je pokazalo istraživanje o jugoslovenskom zajedništvu u
sadržajima udžbenika istorije za I i II razred zajedničkih osnova
usmjerenog obrazovanja.
Naime, to istraživanje, koje su sprovela odjeljenja za istoriju filozofskih fakulteta u Beogradu i Zagrebu, u organizaciji Centra za društvena istraživanja CK SKJ, reljefno je pokazalo da ima sasvim malo onog gradiva koje govori o zajedničkim istorijskim vezama i odnosima, zajedničkim socijalnim, političkim, ekonomskim i kulturnim tokovima i vrijednostima koje su činile osnovu življenja i borbe za opstanak naših naroda na ovom prostoru i koje i danas predstavljaju trajnu tekovinu od značaja za istorijsku perspektivu.
Zabrinjavajuće je koliko je u nekim programskim sadržajima istorije potisnuto ono opšte, koliko ti sadržaji ne otvaraju mladima poglede dalje od kućnog, nacionalnog praga, ili koliko je zanemarena istorija malog čovjeka, naroda, klasne borbe i koliko se, s druge strane, insistira na, rekao bih, arhaičnom shvatanju prošlosti i kulture.
Naime, to istraživanje, koje su sprovela odjeljenja za istoriju filozofskih fakulteta u Beogradu i Zagrebu, u organizaciji Centra za društvena istraživanja CK SKJ, reljefno je pokazalo da ima sasvim malo onog gradiva koje govori o zajedničkim istorijskim vezama i odnosima, zajedničkim socijalnim, političkim, ekonomskim i kulturnim tokovima i vrijednostima koje su činile osnovu življenja i borbe za opstanak naših naroda na ovom prostoru i koje i danas predstavljaju trajnu tekovinu od značaja za istorijsku perspektivu.
Zabrinjavajuće je koliko je u nekim programskim sadržajima istorije potisnuto ono opšte, koliko ti sadržaji ne otvaraju mladima poglede dalje od kućnog, nacionalnog praga, ili koliko je zanemarena istorija malog čovjeka, naroda, klasne borbe i koliko se, s druge strane, insistira na, rekao bih, arhaičnom shvatanju prošlosti i kulture.
- Takozvana reformisana
škola "reformisala" je istoriju kao školski predmet na
način koji nije zabeležen u evropskoj prosvetnoj praksi. Naime, iz III i IV razreda tzv. usmerenog obrazovanja istorija je izbačena.
Kakve su posledice tog prosvetarskog nonsensa?
- Katastrofalne. Mladi
ljudi vrlo površno poznaju i istorije naših naroda i narodnosti,
uključujući tu i njihovu najnoviju prošlost što može da ima
dalekosežne i političke posledice ili ih već ima.
Kao da se zaboravilo da istorija, kao nastavni predmet, čini osnov marksističkog obrazovanja, da nastava istorije tumačenjem prošlosti i sadašnjosti u životu svakog naroda ima ogromnu moć uticaja na mlade generacije u njihovom shvatanju svijeta i određivanja sopstvenog odnosa prema tom svijetu.
Jezik istorije je jezik autentičnog kazivanja o prošlosti, o tome što smo bili, ali i o tome što smo sada, pa i o tome što želimo da budemo.
Istorija je svijest o prošlosti, ali kao dio savremenosti ona nosi i sadrži u sebi i onaj treći temporalni segment: budućnost.
Drugim riječima, učenjem istorije omladina dolazi do saznanja ne samo o prošlosti, nego i onim saznanjima koja su nerazdvojno povezana sa životnom društvenom praksom vremena u kome živimo.
Otuda se može tvrditi da su pogled na svijet i marksistički pristup tumačenju istorije idejna okosnica za razumijevanje savremenih procesa, društvene prakse.
Istorija je, prema tome, nauka aktivističkog karaktera.
Kao da se zaboravilo da istorija, kao nastavni predmet, čini osnov marksističkog obrazovanja, da nastava istorije tumačenjem prošlosti i sadašnjosti u životu svakog naroda ima ogromnu moć uticaja na mlade generacije u njihovom shvatanju svijeta i određivanja sopstvenog odnosa prema tom svijetu.
Jezik istorije je jezik autentičnog kazivanja o prošlosti, o tome što smo bili, ali i o tome što smo sada, pa i o tome što želimo da budemo.
Istorija je svijest o prošlosti, ali kao dio savremenosti ona nosi i sadrži u sebi i onaj treći temporalni segment: budućnost.
Drugim riječima, učenjem istorije omladina dolazi do saznanja ne samo o prošlosti, nego i onim saznanjima koja su nerazdvojno povezana sa životnom društvenom praksom vremena u kome živimo.
Otuda se može tvrditi da su pogled na svijet i marksistički pristup tumačenju istorije idejna okosnica za razumijevanje savremenih procesa, društvene prakse.
Istorija je, prema tome, nauka aktivističkog karaktera.
(Zlo)upotreba istorije
- ... Ali omladina je ne
uči! Kakav je to hendikep!
- Vidite, riječ je o
mladim ljudima u dobu od 16 do 19 godina. To je optimalno doba za
intelektualno shvatanje i razumijevanje nacionalne i društvene
svijesti, uzrast kad je učenik najsposobniji da shvati suštinu
složenih istorijskih pojava, procesa i fenomena, prije svega onih od
bitnog značaja za sagledavanje jugoslovenstva.
Kao da se zaboravilo da bez solidnog poznavanja istorijskih procesa, bez jasnog poznavanja prošlosti i svog i svih jugoslovenskih naroda i narodnosti, bez istorijske svijesti o opštim društvenim tokovima, mladi ne mogu temeljno savladati i ovladati ni sadržajima bilo kog drugog predmeta iz domena društvenih nauka.
Kao da se zaboravilo da bez solidnog poznavanja istorijskih procesa, bez jasnog poznavanja prošlosti i svog i svih jugoslovenskih naroda i narodnosti, bez istorijske svijesti o opštim društvenim tokovima, mladi ne mogu temeljno savladati i ovladati ni sadržajima bilo kog drugog predmeta iz domena društvenih nauka.
Ukratko, tendencije
dezintegracije istorijske svijesti u nas su tolike i takve da to već
predstavlja zabrinjavajuću pojavu i ugrožava dalji hod i
prosperitet Jugoslavije.
- Savez istoričara
Jugoslavije, čiji ste Vi predsednik, u više navrata se u formi
apela obraćao najvišim jugoslovenskim institucijama i ličnostima
upozoravajući ih na taj katastrofalni istorijski analfabetizam
najmlađih naraštaja naših naroda i narodnosti. Posledice
"istorijske nepismenosti" se vide u narastanju nacionalizma raznih
tipova kod mladeži. Apeli Saveza su ostali bez odjeka.
- Savez istoričara
Jugoslavije od svog VII kongresa, koji je održan u Novom Sadu 1977,
ne prestaje da upozorava na te necivilizacijske paradokse. Neprestano
se ukazivalo na štetne posljedice.
Decidirano smo rekli da "površno poznavanje istorijskog razvoja naših naroda i narodnosti (podrazumijevajući pri tom i savremenu istoriju) ugrožava kulturno jedinstvo naših naroda i narodnosti koji žive u državnoj, društvenoj i kulturnoj zajednici".
U nastojanju da zaključke VII kongresa sprovede u djelo, Savez istoričara Jugoslavije (SIJ) je, preko posebne delegacije, upoznao s njima najodgovornije društveno-političke faktore u federaciji: Predsedništvo CK SKJ i SK SSRNJ, dok su to isto uradila i društva istoričara republika i pokrajina, pa i ona koja djeluju na nivou regija i opština.
Osim puno obećanja od odgovornih društveno-političkih struktura da će se stvari promijeniti na bolje, konkretnih rezultata nije bilo.
Isto se ponovilo na VIII kongresu SIJ, održanom u Aranđelovcu oktobra 1983. Istoričarima Jugoslavije nije preostalo ništa doli da se "ograde od posljedica koje bi mogle nastati ako se ovo stanje ne promijeni".
Decidirano smo rekli da "površno poznavanje istorijskog razvoja naših naroda i narodnosti (podrazumijevajući pri tom i savremenu istoriju) ugrožava kulturno jedinstvo naših naroda i narodnosti koji žive u državnoj, društvenoj i kulturnoj zajednici".
U nastojanju da zaključke VII kongresa sprovede u djelo, Savez istoričara Jugoslavije (SIJ) je, preko posebne delegacije, upoznao s njima najodgovornije društveno-političke faktore u federaciji: Predsedništvo CK SKJ i SK SSRNJ, dok su to isto uradila i društva istoričara republika i pokrajina, pa i ona koja djeluju na nivou regija i opština.
Osim puno obećanja od odgovornih društveno-političkih struktura da će se stvari promijeniti na bolje, konkretnih rezultata nije bilo.
Isto se ponovilo na VIII kongresu SIJ, održanom u Aranđelovcu oktobra 1983. Istoričarima Jugoslavije nije preostalo ništa doli da se "ograde od posljedica koje bi mogle nastati ako se ovo stanje ne promijeni".
- Stanje se nije
promenilo ni 1985, a ni 1986, do dana današnjeg. Zar to ne deluje
obeshrabrujuće?
- Tražili smo da se tim
povodom održi plenum CK SKJ. Nije održan. Poslednja akcija SIJ bila
je u martu ove godine, kad smo imali razgovor sa predstavnicima
Savezne Konferencije SSRNJ (Grličkovim, Vasiljevićem, Horvatinom i
drugima).
- Šta je tada rečeno?
- SIJ je upozorio da u našoj
višenacionalnoj zajednici u atmosferi rasplamsavanja nacionalizma u
svim sredinama, sadržaj i razvoj istorijske svijesti daleko
prevazilazi interese i odgovornosti nastavnika istorije i istoričara
istraživača.
Istorija modernih nacija pokazuje, bez izuzetka, da su ideje o svojoj naciji i drugima ukorijenjene u predstavama o istoriji, da stavovi prema pripadnicima drugih nacija, najčešće emocionalno obojeni, proizilaze iz tačnih ili pogrešnih znanja o prošlosti.
S druge strane, aktuelni problemi u međunacionalnim odnosima, napetosti i nesigurnosti, navode na osvrtanje, na traženje odgovora u prošlosti.
Istorija modernih nacija pokazuje, bez izuzetka, da su ideje o svojoj naciji i drugima ukorijenjene u predstavama o istoriji, da stavovi prema pripadnicima drugih nacija, najčešće emocionalno obojeni, proizilaze iz tačnih ili pogrešnih znanja o prošlosti.
S druge strane, aktuelni problemi u međunacionalnim odnosima, napetosti i nesigurnosti, navode na osvrtanje, na traženje odgovora u prošlosti.
Kod nas nijesu izvršena
istraživanja o nivou i sadržaju istorijske svijesti u raznim
sredinama, ali se po načinu kako se istorija upotrebljava i
zloupotrebljava u našoj publicistici i javnom kulturnom životu može
zaključiti da je istorijsko interesovanje skučeno,
jednodimenzionalno, ograničeno na svoju naciju i njene stvarne ili
izmišljene probleme.
- Zar to nije put
svojevrsne manipulacije?
- U osnovi primitivno,
nekultivisano istorijsko interesovanje sposobno je da traži odgovore
samo na pitanja koja nameće trenutak, koja tek usljed
"ispolitizovanosti" dobijaju privlačnu snagu. Savremena
istorijska svijest formira se odgovorima na tu vrstu pitanja, ali se
isto tako ne formira pod uticajem racionalne, kritičke i
marksističke istorijske nauke.
Ne bi se smjelo izgubiti iz vida da masovna istorijska svijest ima različite slojeve u kojima se, uz racionalne i kritičke komponente, mogu naći i nalaze i ostaci svakojakih mitologija i ideologija, takvih koje potiču iz bliže ili dalje prošlosti i u kojima odjekuju davno vođene i prevaziđene borbe.
Ne bi se smjelo izgubiti iz vida da masovna istorijska svijest ima različite slojeve u kojima se, uz racionalne i kritičke komponente, mogu naći i nalaze i ostaci svakojakih mitologija i ideologija, takvih koje potiču iz bliže ili dalje prošlosti i u kojima odjekuju davno vođene i prevaziđene borbe.
Međunarodna blamaža
Predstave o prošlosti
djeluju često kao ostaci prošlosti, prepliću se sa aktuelnim
problemima našeg savremenog društva otežavajući njihovo
rješavanje. Nedovoljna znanja, dogmatske predrasude, nerazvijenost
kritičke misli idu naruku raznim vidovima manipulacija i zloupotreba
predstava o istoriji.
Ne bi se smjelo, takođe,
izgubiti iz vida da ni rješenje ekonomskih problema, ni idealan
sistem institucija neće sami po sebi obezbijediti dobru atmosferu u
međunacionalnim odnosima ako se ne bude djelovalo na svijest ljudi,
prvenstveno na njihovu istorijsku svijest, ako se ta svijest ne
prožme humanizmom, racionalnošću i kritičkom objektivnošću,
koja predstavlja preduslov međusobnog razumijevanja i poštovanja.
U našem društvu jedini sistematski napori u tome smislu mogu se ostvarivati u školskom sistemu.
U našem društvu jedini sistematski napori u tome smislu mogu se ostvarivati u školskom sistemu.
- A to se uporno odlaže,
što je mimo zdrave pameti. Ima li to smisla?
- Odgovor bih "odložio" i umesto njega postavio pitanje: da li naše društvo može dalje
tolerisati takvo stanje?
- Kako je moguće da još
nije napisana istorija Jugoslavije? Jedna smo od retkih zemalja na
svetu koja nema svoju istoriju. Akademik Mihajlo Apostolski, jedan od
pokretača ideje o pisanju istorije Jugoslavije, rekao mi je, u
razgovoru za "Dugu", da je taj projekat svojevremeno
stopiran, jer je s "najvišeg mesta" dobio odgovor da se
nema para! Zaista čudnovato, možda i tragikomično. Da li Vi
verujete da je novac bio glavni problem?
- Kategorički mogu da
kažem da odgovornost za to što nemamo napisanu istoriju naroda
Jugoslavije ne snose jugoslovenski istoričari. Oni su pokazali da
imaju naučnih i intelektualnih snaga koje mogu da napišu takvo
djelo, kad su pedesetih godina napisali dvije obimne i u nauci dobro
prihvaćene knjige istorije naroda Jugoslavije, koje obuhvataju
vrijeme do kraja XVIII vijeka.
Ali od prije četvrt vijeka prekinut je posao na tom važnm naučnom zadatku od velike opštekultume potrebe. Do toga je došlo mimo volje istoričara i njihove spremnosti da dovrše započeti naučni projekat.
Ali od prije četvrt vijeka prekinut je posao na tom važnm naučnom zadatku od velike opštekultume potrebe. Do toga je došlo mimo volje istoričara i njihove spremnosti da dovrše započeti naučni projekat.
Savez istoričara
Jugoslavije, naučne institucije i pojedini jugoslovenski istoričari
davali su inicijative da se nastavi sa pisanjem istorije Jugoslavije,
ali zbog našeg "legendarnog" načina odlučivanja o finansiranju jugoslovenskih projekata i međurepubličkog i pokrajinskog
dogovaranja, stvar se odugovlačila ništa manje nego četvrt vijeka!
Razumije se da je bila riječ i o nekim drugim problemima vannaučne prirode. Naime, odugovlačenje rada na ovom projektu i donošenje konačne odluke bilo je u sferi politike.
Razumije se da je bila riječ i o nekim drugim problemima vannaučne prirode. Naime, odugovlačenje rada na ovom projektu i donošenje konačne odluke bilo je u sferi politike.
- Prema nekim
prošlogodišnjim informacijama, uspeli ste da taj projekat pomerite
s mrtve tačke.
- Moglo bi se tako reći.
Juna prošle godine postignuta je međurepublička i pokrajinska
saglasnost i potpisan sporazum o finansiranju ovog naučnog projekta.
Lično držim da će od tog potpisivanja sporazuma do "potpisivanja"
knjiga nove istorije naroda i narodnosti Jugoslavije proteći još
dugo vremena.
- Da li je bilo
uobičajenih prekapanja kakva prate Jugoslaviku - Enciklopediju
Jugoslavije?
- Bilo je mnogo
pregonjenja. Bilo bi zabavno kad bih ispričao šta se sve predlagalo
kako da se taj posao radi i kako da se finansira. Pošto držim da
čitateljstvu nije do smijeha, izostaviću taj dio "priče".
Naš je stav da istoriju Jugoslavije mogu da napišu najbolji i najdarovitiji naučnici, a ne nekakve reprezentacije republika i pokrajina, često sastavljene od istoričara skromnog naučnog profila.
A samoupravnim sporazumom predviđeno je mnogo redakcija i složen sistem rada. Bilo je čak predloga da taj posao radi ništa manje nego 40 redakcija! Ipak, srećom, od toga se odustalo.
Naš je stav da istoriju Jugoslavije mogu da napišu najbolji i najdarovitiji naučnici, a ne nekakve reprezentacije republika i pokrajina, često sastavljene od istoričara skromnog naučnog profila.
A samoupravnim sporazumom predviđeno je mnogo redakcija i složen sistem rada. Bilo je čak predloga da taj posao radi ništa manje nego 40 redakcija! Ipak, srećom, od toga se odustalo.
- Kako se predstaviti
svetu kad nemamo takvu istoriju Jugoslavije?
- To je poseban problem. Ne
kaže se uzaludno da istoriografija jedne zemlje predstavlja ogledalo
njenog društva.
A kakvo je to ogledalo naše zemlje u Evropi, jasno je samo po sebi. Čak su nam i drugi pisali istoriju Jugoslavije (Rusi i Poljaci, na primjer), dok smo se mi pogađali (i pogađamo) kako to da se radi!
Doduše, ova nevolja ne prati samo Jugoslaviju kao cjelinu, nego i neke republike i pokrajine. Jer, i u njima se zastalo sa pisanjem započetih istorija. I tu je opet riječ o odlukama političkih i državnih struktura; odlukama i stavovima koji se donose bez uvažavanja mišljenja naučnih institucija i poslenika u njima.
To je ilustracija naše unutrašnje, međunacionalne podijeljenosti.
A kakvo je to ogledalo naše zemlje u Evropi, jasno je samo po sebi. Čak su nam i drugi pisali istoriju Jugoslavije (Rusi i Poljaci, na primjer), dok smo se mi pogađali (i pogađamo) kako to da se radi!
Doduše, ova nevolja ne prati samo Jugoslaviju kao cjelinu, nego i neke republike i pokrajine. Jer, i u njima se zastalo sa pisanjem započetih istorija. I tu je opet riječ o odlukama političkih i državnih struktura; odlukama i stavovima koji se donose bez uvažavanja mišljenja naučnih institucija i poslenika u njima.
To je ilustracija naše unutrašnje, međunacionalne podijeljenosti.
Primjera radi,
Jugoslavija nije imala predstavljenu svoju istoriografiju ni na XVI
Svjetskom kongresu istoričara koji je prošlog ljeta održan u Štutgartu. A šta to znači i kakve ima štete za naš ugled u
kulturnom svijetu, nema potrebe da dalje objašnjavam.
Zar je mogućno da Savezu
istoričara Jugoslavije nije mogao da se udeli (do toga smo stigli!)
ni novac za plaćanje redovne godišnje članarine Međunarodnom
komitetu za istorijske nauke, što je dovodilo do javnih blamaža na
skupštinama tog Komiteta itd.
Savez istoričara
Jugoslavije, budući da međunarodna naučna saradnja u oblasti
istorijske nauke i kulture spada u domen velike politike svake zemlje
koja drži do svog ugleda u međunarodnom svijetu (a Jugoslavija ima
više razloga da stečeni nivo ugleda održi), smatra da je neophodno
potrebno da se na nivou federacije obezbijede sigurni izvori
finansiranja za sve oblike i kvalitetne sadržaje međunarodne
saradnje u oblasti istorijske nauke.
U pogledu prevođenja
naših istoriografskih radova takođe katastrofalno stojimo.
Zaostajemo u odnosu na sve nama susjedne zemlje. Zato nije čudno što se često strani istoričari i drugi kulturni stvaraoci informišu o našoj istoriji posredstvom onih istoriografskih radova koji tendenciozno i nenaučno daju istorijsku sliku o našoj zemlji.
Zaostajemo u odnosu na sve nama susjedne zemlje. Zato nije čudno što se često strani istoričari i drugi kulturni stvaraoci informišu o našoj istoriji posredstvom onih istoriografskih radova koji tendenciozno i nenaučno daju istorijsku sliku o našoj zemlji.
- Žalosna je, takođe, i
sudbina Jugoslovenskog istorijskog časopisa (JIČ). Zašto ga već
godinama nema?
- Poslije gotovo pola
vijeka izlaženja, JIČ je od 1981. prestao da izlazi, jer nije bilo
para za štampanje. Ugasilo se jedino glasilo koje je dalo veliki
doprinos afirmaciji jugoslovenske istoriografije u nas i u svijetu i
koje je uticalo na prevazilaženje sadašnje razjedinjenosti i
isparcelisanosti naučnog rada u istorijskoj nauci.
Ima istoričara koji drže
da je do toga došlo zbog onoga što on nosi
atribut "jugoslovenski"!?
Na sreću, zahvaljujući
aktivnosti Saveza istoričara i ponovnom razumijevanju institucija
federacije, obezbijeđene su pare za jedan broj JIČ-a, koji treba da
se pojavi do kraja ove godine.
Povest istrebljenja
- Rekli ste jednom da
nam, uz mnoge istorije na jugoslovenskom planu, nedostaje i istorija
genocida. Budite ljubazni i objasnite čitaocima o čemu je riječ?
- Poznato je da je
Jugoslavija srazmjerno broju stanovnika u samom vrhu onih zemalja koje
su najviše razorene i koje su imale najviše ljudskih gubitaka u
drugom svjetskom ratu. O tome je u nas dosta pisano, ali više
parcijalno, pa je malo istine prodrlo do svjetske naučne javnosti,
jer mi, za razliku od naših istočnih susjeda, gotovo ništa ne
prevodimo na strane jezike.
Zašto mi nemamo napisanu
istoriju genocida - naše velike drame? Znamo za zakopane žrtve, ali
ih još nijesmo prebrojali, ne bar dovoljno i naučno tačno. I tu
imamo različite republičke statistike, različita nacionalna
prebrojavanja. U tim statistikama postoji toliko razlika da ni naša
ni svjetska kulturna javnost ne može razumjeti zašto mi to nijesmo
naučno utvrdili, zašto nijesmo napisali istoriju genocida u
Jugoslaviji.
Bio sam učesnik
prošlogodišnjeg Svjetskog kongresa istoričara i svjedok kako je
dijeljen jedan letak sa podacima da je u zloglasnom logoru Jasenovac
stradalo samo 57.000 ljudi!
U tom tekstu, inspirisanom, nema sumnje, od ustaške emigracije, stajalo je da su samo ti podaci tačni, s pozivom na istoričara Franju Tuđmana i druge.
Spominjem ovo više kao veliku opomenu da nije dobro kako mi to ponekad radimo i šta sve prezentiramo u pojedinim radovima naših nacionalnih istoriografija.
Genocid nije poštedio nijedan naš narod, pa je krajnje vrijeme da se napiše njegova istorija na jugoslovenskom prostoru i da pred naučnu i širu javnost izađemo sa tačnim istorijskim argumentima, znalačkim analizama i zaključcima.
Samo tako saopštena istina može da bude poučna i da doprinese jačanju bratstva i jedinstva, a nikako da mu odmogne.
U tom tekstu, inspirisanom, nema sumnje, od ustaške emigracije, stajalo je da su samo ti podaci tačni, s pozivom na istoričara Franju Tuđmana i druge.
Spominjem ovo više kao veliku opomenu da nije dobro kako mi to ponekad radimo i šta sve prezentiramo u pojedinim radovima naših nacionalnih istoriografija.
Genocid nije poštedio nijedan naš narod, pa je krajnje vrijeme da se napiše njegova istorija na jugoslovenskom prostoru i da pred naučnu i širu javnost izađemo sa tačnim istorijskim argumentima, znalačkim analizama i zaključcima.
Samo tako saopštena istina može da bude poučna i da doprinese jačanju bratstva i jedinstva, a nikako da mu odmogne.
- Aktuelne rasprave o
Jugoslavici su otkrile štošta. Bili smo svedoci i takvih nonsensa
da istoriju jednog jugoslovenskog naroda mogu pisati samo istoričari
iz tog naroda, te da bi u protivnom to bilo ni više ni manje već
"ograničavanje suvereniteta tog naroda"! Za Vas i
slovenačkog istoričara Boga Grafenauera to je bio povod da
zaključite kako se stvara parohijska teritorijalna blokada našeg
naučnog rada, a da sudovi i volja političkih struktura određuju
pravce i organičavaju domet društvenih nauka, a naročito istorije.
Da li je to preoštra ocena?
- Ne, ne mislim da je to
preoštra ocena. Činjenica je da u nekim redakcijama sjede pojedinci
koji nijesu objavili nijedan stručni, a kamoli naučni rad.
Činjenica je, takođe, da je naučnim institucijama i kolektivima nametnuta želja republičkih i pokrajinskih političkih subjekata, dakle institucija moći izvan nauke i struke, da pitanjima obrade istorije i kulture pristupaju prije svega sa stanovišta nivelacija i "političkih i nacionalnih simetrija".
Ponavljam ponovo da su u tom cilju stvarane institucije i izgrađivani vješti "naučni kadrovi", koji su se pokazali "spremnim" da u svakom momentu iznjedre "naučno" istorijsko i drugo štivo, a sve navodno u cilju nacionalne afirmacije ili "podizanja" ugleda svoje uže sredine.
Takvim stavom u stvari se ozvaničilo pravo na mediokritetstvo u nauci i kulturi i izgubljen je kompas za jugoslovensku naučnu orijentaciju.
Činjenica je, takođe, da je naučnim institucijama i kolektivima nametnuta želja republičkih i pokrajinskih političkih subjekata, dakle institucija moći izvan nauke i struke, da pitanjima obrade istorije i kulture pristupaju prije svega sa stanovišta nivelacija i "političkih i nacionalnih simetrija".
Ponavljam ponovo da su u tom cilju stvarane institucije i izgrađivani vješti "naučni kadrovi", koji su se pokazali "spremnim" da u svakom momentu iznjedre "naučno" istorijsko i drugo štivo, a sve navodno u cilju nacionalne afirmacije ili "podizanja" ugleda svoje uže sredine.
Takvim stavom u stvari se ozvaničilo pravo na mediokritetstvo u nauci i kulturi i izgubljen je kompas za jugoslovensku naučnu orijentaciju.
Razgovarao: Dragan Barjaktarević, obrada: Yugopapir (Duga, oktobar 1986.)