Časovi, dani i noći prolaze kao sekunde. Da li ćemo izvršiti svoj osnovni zadatak ili će na nas, borce i rukovodioce Četvrte armije, pasti istorijska odgovornost, ako naši politički i revolucionarni ciljevi na ovom području u datom momentu ne budu postignuti?
Maj 1961: General-pukovnik Pavle Jakšić bio je 1945. godine načelnik štaba Četvrte armije koja se borila za oslobođenje Trsta... Nemci su po svaku cenu želeli da Trst
predaju saveznicima, ali zahvaljujući jedinicama Šeste armije njega su oslobodili partizani. Tim pothvatom uveličano je slavlje
velikog praznika...
*****
Četvrta armija (čiji sam bio načelnik štaba), savladavši u Lici i Gorskom Kotaru dve nemačke i dve domobransko-ustaške divizije, izbila je na bivšu jugoslovensko-italijansku granicu.
Tu je naišla na izvanredno jak otpor svežeg nemačkog 97. korpusa koji je iz područja Soče i severne Italije prebačen u Istru sa zadatkom da po svaku cenu spreči ulazak naših snaga u Trst.
Nemci su to učinili zanemarujući čak za celokupnu nemačku balkansku grupaciju vrlo opasan pravac Postojna - Ljubljana, sa koga je moglo doći do udara u bok njihovih trupa koje su se, dolinom Save i Drave, povlačile sa jugoistoka u pravcu Austrije.
Tamo su očekivali anglo-američko zarobljeništvo, prijatnije u svakom slučaju od jugoslovenskog, gde je trebalo položiti ozbiljan račun za nasilja počinjena tokom četvorogodišnje okupacije.
Područje Istre i Slovenačkog Primorja
bilo je vrlo neuralgično.
Tu su se ukrštali nacionalni i revolucionarni interesi:
Nemci su bili pred konačnim slomom i mogli su se
za Trst tući samo za tuđe, anglo-američke i italijanske interese,
na štetu svog operativno-strategijskog obezbeđenja u pravcu
Postojna - Ljubljana.
Tu su se ukrštali nacionalni i revolucionarni interesi:
- nove, tek rođene socijalističke Jugoslavije,
- zatim nacionalni interesi nešto ranije poražene monarhističko-fašističke Italije koja je posle toga postala saveznik u anti-hitlerovskoj koaliciji, pre svega Anglo-Amerikanaca,
- i najzad interesi Anglo-Amerikanaca koji su pored operativno-strategijskih razloga koje su isticali imali i drugih želja, da se dokopaju Trsta, kao pomorske baze, koja je imala da pretstavlja prozor na "gvozdenoj zavesi" koja se već nazirala u Evropi.
Ovi raznorodni i isprepleteni vojni i
politički interesi protivnika i saveznika u velikom koalicionom
ratu, uslovili su da se u tom periodu, na pomenutom području, nađu
mnogobrojne jedinice operativne, regularne vojske - jugoslovenske, nemačke i anglo-američke; teritorijalne partizanske vojske - jugoslovenske i italijanske; italijanske fašističke milicije,
ustaške i četničke kvislinške jedinice i anglo-američki
komandosi, ranije ubačeni u Istru pomorskim putem.
Četvrta armija je imala zadatak da,
ne osvrćući se na stanje na svom severnom boku koji je bio izložen
Nemcima u dolini Save, izbije što pre u Trst i na Soču i tako
obezbedi nacionalne i revolucionarne interese nove Jugoslavije.
Pored nemačkih, domobransko-ustaških i četničkih jedinica (koje su se našle ovde ne slučajno i bez veze sa komandosima), Četvrtoj armiji su tu sve više počeli smetati i Anglo-Amerikanci, koji su, umesto na uredno snabdevanje i podršku (koja je bila dogovorena) svoj napor usmeravali na to da budno prate naše pokrete i o tome obaveštavaju svoju komandu u Italiji.
Pored nemačkih, domobransko-ustaških i četničkih jedinica (koje su se našle ovde ne slučajno i bez veze sa komandosima), Četvrtoj armiji su tu sve više počeli smetati i Anglo-Amerikanci, koji su, umesto na uredno snabdevanje i podršku (koja je bila dogovorena) svoj napor usmeravali na to da budno prate naše pokrete i o tome obaveštavaju svoju komandu u Italiji.
Počeli su se nizati diplomatski
incidenti i podozrivost između saveznika.
Mi smo, polazeći od toga da je iskrcavanje komandosa bez odobrenja Nacionalnog komiteta Jugoslavije, akt sumnjiv prema našim aspiracijama u ovom području, naredili da se ovi komandosi na celom području Istre na vešt ali odlučan način onemoguće u radu, nekom vrstom internacije.
To su sprovele naše sitne partizanske udarne grupe rasprostranjene po čitavom poluostrvu.
Anglo-američki oficiri za vezu, sumnjajući da ih mi obmanjujemo u pogledu situacije na frontu naših jedinica, zahtevali su da iz štaba armije odlaze u niže komande u prvoj borbenoj liniji.
Mi smo, polazeći od toga da je iskrcavanje komandosa bez odobrenja Nacionalnog komiteta Jugoslavije, akt sumnjiv prema našim aspiracijama u ovom području, naredili da se ovi komandosi na celom području Istre na vešt ali odlučan način onemoguće u radu, nekom vrstom internacije.
To su sprovele naše sitne partizanske udarne grupe rasprostranjene po čitavom poluostrvu.
Anglo-američki oficiri za vezu, sumnjajući da ih mi obmanjujemo u pogledu situacije na frontu naših jedinica, zahtevali su da iz štaba armije odlaze u niže komande u prvoj borbenoj liniji.
Nemačka komanda u Italiji, prema
agencijskim vestima, stupila je u pregovore sa anglo-američkom
komandom u cilju obustavljanja neprijateljstva.
To bi značilo da se Anglo-Amerikanci mogu za nekoliko sati došetati iz Bolonje u Trst.
Nama, međutim, Nemci su davali ogorčen otpor. Gubici u napadima i protivnapadima na liniji Rijeka - Klana dostizali su sa obe strane visoke cifre.
Forsiramo pokrete armijskih krila - 20-te divizije kroz Gorski Kotar prema Snežniku i 9-te divizije preko Cresa i Lošinja prema Istri.
Deveti slovenački korpus orijentišemo na zapad prema Soči sa ciljem da što dalje od Trsta presretne Anglo-Amerikance, zaustavi ih i stvori nam vreme neophodno za savlađivanje Nemaca na utvrđenoj staroj italijansko-jugoslovenskoj granici i za prodor u Trst...
Časovi, dani i noći prolaze kao sekunde.
Da li ćemo izvršiti svoj osnovni zadatak ili će na nas, borce i rukovodioce Četvrte armije, pasti istorijska odgovornost, ako naši politički i revolucionarni ciljevi na ovom području u datom momentu ne budu postignuti?
Depeše iz Vrhovnog Štaba sa potpisom Vrhovnog komandanta nedvosmisleno upozoravaju na ovo. Protivnik je snažan i uporan, a mi bismo želeli da prvomajsku paradu u Beogradu uveličamo i slavljem oslobođenja Trsta.
Onda iznenada dolazi depeša iz
Vrhovnog Štaba u kojoj se prekoravamo zato što smo "internirali" anglo-američke komandose u Istri - naređuje nam se da ih odmah
pustimo i da izvestimo o tome.
Zar još i to? Ko može predati naređenje onim sitnim partizanskim udarnim grupama u Istri sa kojima nema radio veze...
Zar još i to? Ko može predati naređenje onim sitnim partizanskim udarnim grupama u Istri sa kojima nema radio veze...
Situaciju otežava i nastojanje
načelnika Vrhovnog štaba (Arsa Jovanović) koji po savetima sovjetskih oficira želi da napišemo zapovest takvim stilom i jezikom, u takvoj formi da bi ona, po mišljenju Komande armije,
izazvala teškoće u jedinicama.
Kolonu devete divizije, koja preko
Istre od Opatije hita ka Trstu sa jugoistoka, presecaju nemačke
kolone koje se iz Pule kreću na sever.
Komandant pulske baze - nemački admiral ne reagira na ultimatume koje mu upućujemo za predaju.
Komandant pulske baze - nemački admiral ne reagira na ultimatume koje mu upućujemo za predaju.
A onda 28, 29, 30. aprila, kada su i
Anglo-Amerikanci izbili na Soču, dolazi do naglog raspleta ove
izvanredno, vojnički i politički složene i napete situacije.
Kroz etar je radiofonski puštena šifrovana depeša.
"Alo, Cetinje, Evropa, Niš, Zalena, neka odmah krene na Mosor"
(što je značilo 20. divizija neka odmah iz Ilirske Bistrice i Svetog Petra krene u Trst).
Opasnost za ovu i za Devetu diviziju koje su se probijale u veliki grad - Trst, ostavljajući na svojim bokovima i u pozadini krupne nemačke snage, bila je očevidno velika.
Ali noću između 30. aprila i prvog maja u Vrhovni štab je stigla depeša da su Trst oslobodile jedinice Narodnooslobodilačke vojske uništivši 97. nemački korpus i sve kvislinško-fašističke jedinice koje su očekivale da će ovde naći bazu za svoju kontra-revolucionarnu delatnost, što je prvomajsko slavlje u Beogradu uvećalo artiljerijskim salvama kojima je pozdravljena ova velika pobeda naše nove revolucionarne armije.
Kroz etar je radiofonski puštena šifrovana depeša.
"Alo, Cetinje, Evropa, Niš, Zalena, neka odmah krene na Mosor"
(što je značilo 20. divizija neka odmah iz Ilirske Bistrice i Svetog Petra krene u Trst).
Opasnost za ovu i za Devetu diviziju koje su se probijale u veliki grad - Trst, ostavljajući na svojim bokovima i u pozadini krupne nemačke snage, bila je očevidno velika.
Ali noću između 30. aprila i prvog maja u Vrhovni štab je stigla depeša da su Trst oslobodile jedinice Narodnooslobodilačke vojske uništivši 97. nemački korpus i sve kvislinško-fašističke jedinice koje su očekivale da će ovde naći bazu za svoju kontra-revolucionarnu delatnost, što je prvomajsko slavlje u Beogradu uvećalo artiljerijskim salvama kojima je pozdravljena ova velika pobeda naše nove revolucionarne armije.
Napisao: Pavle Jakšić, obrada: Yugopapir (Sport i svet, maj 1961.)
Slike su preuzete iz knjige Pavla Jakšića "Nad uspomenama"
 |
| Put ka pobedi, april 1945 / Svi postovi |
