Kragujevac 1959: Krajem rata bio je zaostala palanka, a danas je privredni i kulturni centar Šumadije

Oktobar 1959: Slavni grad u srcu Šumadije svakog 21. oktobra seća se svojih mrtvih i dana oslobođenja...

Kragujevac, grad na Lepenici, negdašnja srpska prestonica, ima veoma burnu prošlost. Kad ga je knez Miloš Obrenović 1818. godine učinio prestonicom vazalne Kneževine Srbije, premeštajući u njega svoje središte iz rudničkog sela Crnuće zaostala turska palanka počinje da napreduje.

Tada je Kragujevac imao svega 193 kuće i 378 poreskih glava. Šabac i Užice bili su veće varoši, sa po 12.000 duša, dok je Beograd u to vreme imao oko 18.000 stanovnika. Pored leve obale Lepenice knez Miloš je podigao dvor, koji se sastojao od četiri glavne i nekoliko sporednih zgrada.

Jedna od tih zgrada, takozvani Amidžin konak, i danas postoji i u njega je smešten Narodni muzej.

Vuku Karadžiću Kragujevac ima da zahvali što je prvi u Srbiji, 1833 godine, dobio gimnaziju. To je, ustvari, bila Velika škola, koja je 1830. godine osnovana u Beogradu, pa tri godine kasnije premeštena u Kragujevac.

Kao prestonica Miloševe Srbije Kragujevac je igrao istaknutu ulogu u političkom i kulturnom životu bezmalo do kraja 19 veka, čak i onda kada je prestonica premeštena u Beograd.

U njemu su održavane narodne skupštine i donošene najvažnije odluke za srpski narod. Godine 1830. i 1833. na skupštinama su objavljeni hatišerifi, a dve godine kasnije donet je "Sretenjski ustav", prvi slobodouman ustav u Srbiji.

Na skupštini 1876. godine, održanoj u Kragujevcu, donesena je odluka da se zarati sa Turskom, a dve godine kasnije, u porti stare crkve, skupština je prihvatila Berlinski ugovor, čime je nezavisnost srpske države bila zagarantovana i utvrđena.

Kragujevac je imao čak i svoju skupštinsku zgradu, u porti stare crkve, koja je i danas sačuvana.

Beograde, uzalud ti hvala, kad je tebi Kragujevac glava

Mnoge slobodoumne ideje nicale su u Kragujevcu. Tu je i Svetozar Marković za vreme kratkotrajnog boravka, našao plodno tle za rad. Pod uticajem Svetozarevih ideja, njegove pristalice su 1876. godine preuzele opštinsku vlast i ulicama Kragujevca u povorci nosile crveni barjak na kome je pisalo "Samouprava". Ova demonstracija nazvana je "crveno barjače".

Pored gimnazije, Kragujevac je prvi u Srbiji imao pozorište, štampariju, vojnu muziku, galeriju slika i još neke značajne kulturne institucije.

Kulturni procvat počeo je tridesetih godina prošlog veka. Pozorište je osnovao Joakim Vujić i prvu pretstavu dao za učesnike Sretenjske skupštine, 1835 godine. Godinu dana ranije, 5. januara, u Kragujevcu su ugledale svet "Novine srbske", prve novine u Srbiji.

Osnivanjem Topolivnice, godine 1853, u kragujevačku čaršiju se uselila nova snaga, koja će dati izraziti pečat u daljem životu grada. Kragujevački proletarijat je bio na čelu borbe naprednih snaga i njemu u prvom redu treba zahvaliti što je Kragujevac prvi u Srbiji, godine 1903, poslao u skupštinu socijalističkog poslanika dr Mihaila Ilića.

"Crveni Kragujevac" - tako su grad nazivali pretstavnici buržoazije zbog njegove revolucionarne radničke klase i mnogobrojnih borbenih akcija.

Kao istaknuti politički i kulturni centar Srbije tokom 19 veka, Kragujevac je najneposrednije osećao bilo narodnog života i svaka akcija preduzimana u njemu nailazila je na širok odjek. Ne bez razloga u to vreme u narodu se pevalo:

"Beograde, uzalud ti hvala, kad je tebi Kragujevac glava".

Najveća tragedija u njegovoj burnoj istoriji zadesila je ovaj grad u poslednjem ratu. Kragujevac nikad neće zaboraviti 21. oktobar 1941. godine. Tog dana sedam hiljada njegovih građana, intelektualaca, radnika, učenika, streljano je na blagim padinama Erdogličkog i Sušičkog potoka.

Sedam hiljada ubijeno je za samo sedam časova.

Neprijatelj nije oprostio Kragujevčanima njihovu čežnju za slobodom.

Ali ovaj grad neće zaboraviti ni 21. oktobar 1944. Tačno tri godine posle najtragičnijeg dana u njegovoj istoriji jedinice Narodnooslobodilačke vojske oslobodile su Kragujevac. Zato je 21. oktobar dvostruko značajan datum u njegovoj istoriji.

Sa slobodom koju je donela Narodnooslobodilačka vojska došao je i novi život. Kragujevac je dočekao oslobođenje sa svega dva industriska preduzeća, a sada ih ima 18. Danas je to privredni, kulturni i zdravstveni centar Šumadije, sa snažnom industrijom i razgranatom mrežom škola, prosvetnih i zdravstvenih ustanova.

Grad danas broji 45.000 stanovnika.

U njemu je zaposleno oko 17.000 radnika, 10.000 učenika posećuje 17 škola. Posle oslobođenja dobio je Višu pedagošku, Srednju tehničku školu za lekarske pomoćnike i Višu tehničku školu.

Tako Kragujevac u punom procvatu dočekuje svoja dva oktobra.

Napisao: Radoslav Jovanović (Ilustrovana, 1959.)

Kragujevac 1941: Nemci odvode narod na streljanje (foto: znaci.net)

Podržite Yugopapir na Patreonu * Donate