Sombor, 1. septembar 1974: Vrlo često sam držao govore na Partizanskom groblju u Somboru kada narod donese vence i cveće, da bi okitio grobove jugoslovenskih, sovjetskih i bugarskih boraca. Na groblje se izlazilo, a to se i sada čini, na Dan ustanka naroda SR Srbije i Dan oslobođenja.
 |
| Milenko Beljanski |
Vreme čini svoje, blede sećanja,
nestaju ljudi, a uspomena na borbu protiv fašizma i za slobodu će
večito živeti.
I pokoljenja narednih vekova treba da
znaju zašto se dolazi na Partizansko groblje!
O njegovom nastanku najviše zna Boža
Terzić, nekadašnji odžačar, čuvar "Ekemove" kapele,
današnji penzioner. On je tu od 1934. godine, tu je bio kada je na
ledinu stigao prvi tužni sprovod novembra 1944. godine.
On je sa više Somboraca kopao rake, on
je vodio beleške o sahranjivanima, ko su, kada su ginuli i umirali
od ranjavanja i bolesti, u kojem su redu sahranjeni. Posle njega, i
još nekih pojedinaca koji su upućeni u tok istorijskih zbivanja, ko
će građane podsećati na Partizansko groblje?
Ono će bdeti nad sudbinom poginulih,
ali lepa reč o njihovoj uzvišenoj žrtvi uvek će delovati kao
melem na ranu.
Shvatio sam da se moram prihvatiti
posla i prikupiti podatke o Partizanskom groblju. Tako je nastala ova
knjižica, radi beleženja o istorijskim danima i o jednom zdanju što
se utkalo u život Sombora.
Knjižicom se odgovara na pitanje ne
samo kako je nastalo Partizansko groblje u Somboru, nego se prikazuje
ko je na njemu sahranjen. Bilo ih je na stotine, sa jugoslovenske,
sovjetske i bugarske strane.
Mnogi imaju nadgrobne spomenike sa
uklesanim podacima, ko su i čiji su borci. Ali ih je, takođe, mnogo
ostalo nepoznatih, zato što su stvarno "nepoznati", kao
što se o desetinama, ovde sahranjenima, sada prvi put govori
redovima ove knjižice. Time se i njima postavlja spomenik trajne
vrednosti.
Ovom knjižicom radni kolektiv
štamparije i knjigoveznice "Prosveta" u Somboru, i autor,
pridružuju se proslavi tridesetogodišnjice oslobođenja grada i
njegove okoline. Radnici ovog preduzeća su se pobrinuli da ovaj
kraći rad o danima borbe i žrtvovanja ugleda svetlost dana.
Hvala im na takvoj pažnji!
Autor knjižice "Partizansko groblje u Somboru": Milenko Beljanski
Autor knjižice "Partizansko groblje u Somboru": Milenko Beljanski
 |
| Današnji izgled Partizanskog groblja: Ispred se nalazi jugoslovenski deo, iza su spomenici poginulim crvenoarmejcima |
* * * * *
Partizansko groblje u Somboru nalazi se
severoistočno od grada, i proteže se duž desne strane letnjeg puta
za salaše Lenija. Nastalo je novembra 1944. godine, uporedo sa
bitkama koje su Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i Crvena
armija vodile u Podunavlju, Podravini i jugozapadnim delovima
Mađarske.
 |
| Partizansko groblje neposredno nakon rata, 1945. godine (foto: Istorijski arhiv Sombor) |
Ranjeni crvenoarmejci i partizani
prevoženi su na lečenje u Sombor, gde je u isto vreme osnovan
Bolnički centar NOVJ broj 2, kao jedna od najvećih sanitetskih
ustanova, koja je postojala do 23. avgusta 1945. godine. Uporedo su
postojale sovjetska i bugarska bolnica, kao što je ispočetka bivalo
da su u istim odeljenjima lečeni partizani i crvenoarmejci.
Sombor je oslobođen 21. oktobra 1944.
godine. Dalji pravac nadiranja snaga NOVJ i Crvene armije bio je
prema Baranji, usled čega je 10. novembra 1944. godine došlo do
teške i krvave višednevne borbe za uspostavljanje mostobrana kod
Batine, kao što su naše snage Dunav prelazile kod Kupusine i
Apatina.
Na ovom ratištu je za desetak dana
poginulo preko 1.800 boraca, dok ih je daleko više ranjenih
prevezeno na lečenje u Sombor.
 |
| Polaganje venaca na spomenik poginulim crvenoarmejcima šezdesetih (foto: Istorijski arhiv Sombor) |
U borbu su stupile i jedinice Bugarske
armije, te je na Partizansko groblje, kako je spontano nazvano ovo
mesto, došlo i do sahranjivanja poginulih ili u Somboru od rana
umrlih bugarskih vojnika.
Svake godine od rata na ovamo Somborci
izlaze na Partizansko groblje, da bi polaganjem venaca i iskrenim
rečima sećanja odali zahvalnost poginulim partizanima,
crvenoarmejcima i bugarskim vojnicima.
Uobičajeno je da narod izlazi 7. jula, na Dan ustanka naroda SR Srbije, 21. oktobra, kada se slavi Dan oslobođenja grada, a takođe se venci polažu na sovjetskom delu Partizanskog groblja na Dan osnivanja Crvene armije, kada dolaze i predstavnici Ambasade Sovjetskog Saveza u Beogradu.
Uobičajeno je da narod izlazi 7. jula, na Dan ustanka naroda SR Srbije, 21. oktobra, kada se slavi Dan oslobođenja grada, a takođe se venci polažu na sovjetskom delu Partizanskog groblja na Dan osnivanja Crvene armije, kada dolaze i predstavnici Ambasade Sovjetskog Saveza u Beogradu.
Partizansko groblje je lepo uređeni
spomenik, kompleks od četiri dela.
Sa leve strane glavne staze, prvo se nailazi na deo partizanski (ali tu ima dosta sahranjenih sovjetskih boraca), potom sledi groblje crvenoarmejaca i bugarskih vojnika, dok se iza kapele svetog Arhiđakona Stefana ("Ekemova") nalazi drugi deo groblja boraca NOVJ – partizana.
Sa leve strane glavne staze, prvo se nailazi na deo partizanski (ali tu ima dosta sahranjenih sovjetskih boraca), potom sledi groblje crvenoarmejaca i bugarskih vojnika, dok se iza kapele svetog Arhiđakona Stefana ("Ekemova") nalazi drugi deo groblja boraca NOVJ – partizana.
Skupština opštine u Somboru se brine
o održavanju ovog spomenika, koji građane podseća na dane borbe
protiv fašizma i za slobodu.
Ali su neki roditelji i rođaci postavili o svom trošku nadgrobne spomenike za svoje, što je uočljivo, s obzirom da su nadgrobni spomenici partizana rađeni u betonu sivkaste boje, crvenoarmejaca u vidu malih piramida crvenkaste boje, dok je groblje bugarskih vojnika okruženo lepim špalirom.
Ali su neki roditelji i rođaci postavili o svom trošku nadgrobne spomenike za svoje, što je uočljivo, s obzirom da su nadgrobni spomenici partizana rađeni u betonu sivkaste boje, crvenoarmejaca u vidu malih piramida crvenkaste boje, dok je groblje bugarskih vojnika okruženo lepim špalirom.
Uklesani podaci na spomenicima, kao i
podaci arhivske prirode, govore o tačnom datumu nastanka
Partizanskog groblja. U početku se nije ni slutilo da će kod
"Ekemove" kapele biti sahranjeno toliko boraca.
Ali sa sahranjivanjem se nije prestajalo od novembra 1944. do sredine leta naredne godine...
Ali sa sahranjivanjem se nije prestajalo od novembra 1944. do sredine leta naredne godine...
 |
| Nastavak groblja boraca NOVJ - partizana |
Zasluga čuvara kapele Bože Terzića
Neki su sahranjivani i kasnije, dotle
lečeni u Somboru. Mesto je odabrano, tako reći, slučajno, jer je
malo ko u gradu naslućivao širinu i težinu borbe protiv nemačkih
fašističkih snaga.
Dosta da je čuvar kapele Boža Terzić,
odžačar, spazio na Velikom pravoslavnom groblju tužnu povorku i
ljude što su se izdvojili da bi našli mesto gde će ukopati
pokojnika. Oni su se približili i samom velikom šancu, sa istočne
strane groblja, pa je odžačar doviknuo:
"Dođite ovamo, valjda nećete
ruskog oficira sahraniti ukraj groblja"!
Neki su mu prišli, objasnio im je da
na ledini kod kapele ima lepšeg mesta, na šta su mu pridošli
odgovorili na ruskom jeziku:
"Pa da, dobro, dobro"!
Od tada je, do kraja rata, Boža
Terzić, zajedno sa Somborcima iz obližnjih ulica, kopao rake. To su
radili Đura Terzić, Jovan Milošević-Džaver, Andrija Higl, Žarko
Stojakov-Trbuško i Toša Vukomanov.
 |
| Neki roditelji i rođaci poginulih boraca postavili su o svom trošku nadgrobne spomenike za svoje najbliže - a neki su i sahranjeni pored njih |
Posla je bilo mnogo, jesen, zima,
zemlja je bila smrznuta, teško se radilo. Tada je Boža Terzić
otišao kapetanu Veljku Vještici, komandantu Komande mesta NOVJ u
Somboru, želeći da mu detaljnije objasni o čemu se radi.
Na to je kapetan naredio da se u buduće
na kopanje raka izvode zarobljeni neprijateljski vojnici, ustaše i
Nemci, koje su stražari dovodili na groblje.
Boža Terzić je sa sinom Đurom počeo da vodi beleške ko je, kada i gde sahranjen, i zahvaljujući njemu bilo je moguće nad svakom humkom postaviti spomenike sa uklesanim podacima o sahranjenima.
Boža Terzić je sa sinom Đurom počeo da vodi beleške ko je, kada i gde sahranjen, i zahvaljujući njemu bilo je moguće nad svakom humkom postaviti spomenike sa uklesanim podacima o sahranjenima.
Međutim, dosta boraca je bilo bez
ikakvih podataka, te su oni zabeleženi kao "nepoznati".
Prostor oko kapele iznosi 11 jutara, i
danas je poznat kao Partizansko groblje.
Pored Ekemove kapele
Pre prvog svetskog rata (1914-1918.) tu
je bilo 1,5 jutro vinograda i ledine, kao što je i sva dalja zemlja
pripadala trgovcu i veleposedniku Stevanu Konjoviću, zvanom "Ekem".
On je 1910/1911. godine testamentom ostavio Srpskoj pravoslavnoj
crkvenoj opštini u Somboru 110 jutara i u bankama 80.000 kruna.
Korišćenjem ovog kapitala podignuta
je njegova zadužbina, između 1928. i 1938. godine, kapela u
vizantijskom stilu, a prema projektu inženjera Svetozara Krotina
(radove je izvodio Nandor Anđal, građevinski preduzimač iz
Sombora).
U kripti kapele su sahranjeni Stevan Konjović i više građana koji su se brinuli o njegovoj zaostavštini i izgradnji objekta.
U kripti kapele su sahranjeni Stevan Konjović i više građana koji su se brinuli o njegovoj zaostavštini i izgradnji objekta.
Kapela je osvećena u leto 1938.
godine. Njen zvonik je slobodno stojeći, udaljen od kapele 100
metara, sa dva zvona. Istovremeno sa kapelom građen je i dom čuvara.
Zelenilo na ovom prostoru podizao je i
gajio Boža Terzić. On je sadio mladice divljeg kestena i bođoša,
koji je dobijao iz gradskog rasadnika.
On je u pomenutom domu živeo od 1934. do 1950. godine, i sticajem ratnih prilika bio je ne samo svedok zbivanja, nego je i lično mnogo doprinosio da Partizansko groblje postane značajan spomenik istorijske prošlosti Sombora.
On je u pomenutom domu živeo od 1934. do 1950. godine, i sticajem ratnih prilika bio je ne samo svedok zbivanja, nego je i lično mnogo doprinosio da Partizansko groblje postane značajan spomenik istorijske prošlosti Sombora.
 |
| Na slici koju čuva Istorijski arhiv: Lipa koju je davno zasadio Boža Terzić... |
 |
| ... danas je izrasla u najveće drvo na Partizanskom groblju |
Kao čovek veli da nije ni slutio šta će ubrzo i u vrlo kratkom vremenskom razdoblju nastati na prostoru kod kapele.
Kada je shvatio težinu rata i ukoliko je sve više donošeno boraca, neizlečenih u Somboru ili drugde poginulih, otišao je arhimandritu Stefanu Ilkiću, parohijskom starešini kapele, da ga obavesti o nastalim promenama.
Odgovoreno mu je neka "čini što
čini, rat je", crkvene vlasti ni na koji način se nisu
uplitale u poslove vojne prirode, u čiju nadležnost je spadalo i
sahranjivanje poginulih i umrlih od ranjavanja i bolesti.
* * * * *
Danas, u 1974. godini, kada se prilazi
Partizanskom groblju, uočava se briga Skupštine opštine u Somboru
da ono bude očuvano kao istorijski spomenik i da bude zaštićeno.
Sa lenčanskog letnjeg puta postavljena je žičana ograda, bedem sa
gvozdenim vratnicama nalazi se na čelnom ulazu.
Odatle se ide ka spomeniku, koji je
sagrađen oko 1955. g.
Na ovom mestu se okupi narod, tu se govori o borbi jugoslovenskih, sovjetskih i bugarskih naroda protiv fašizma, da bi se sa toga mesta venci raznosili na sva četiri dela Partizanskog groblja.
Na ovom mestu se okupi narod, tu se govori o borbi jugoslovenskih, sovjetskih i bugarskih naroda protiv fašizma, da bi se sa toga mesta venci raznosili na sva četiri dela Partizanskog groblja.
 |
| 21. oktobar šezdeset i neke: Građani Sombora odaju počast poginulim partizanima i crvenoarmejcima (foto: Istorijski arhiv Sombor) |
Narod ih stavlja na grobove, kod
centralne i velike piramide u sovjetskom delu groblja, kao i na
spomen ploču u delu groblja bugarskih vojnika.
Na Partizanskom groblju u Somboru
sahranjeni su borci iz priličnog dela Evrope. Ovde su našli večni
pokoj, ne sluteći u danima borbe protiv fašizma da će za večito
ostati u Somboru, okruženi cvećem i zelenilom. I pažnjom naroda
Sombora!
 |
| Spomenik palim borcima NOR-a danas - i pre pola veka |
* * * * *
Osamdeset metara zapadnije od
Partizanskog groblja, sa leve strane letnjeg lenčanskog puta, u
topoliku, nalazi se, takođe, grobnica, ali ne iz drugog, nego iz
prvog svetskog rata (1914-1918.).
To je zajednička kosturnica 544 srpska i ruska vojnika koji su pali u austrougarsko zarobljeništvo. U Somboru i okolini su radili na raznim poslovima (na prokopavanju korita Mostonge, naročito), umirali su i bili sahranjivani na mnogim mestima, da bi im posmrtni ostaci 1931. godine bili preneti u zajedničku kosturnicu.
Iznad nje se nalazi veliki postament, bez statue, građen uoči drugog svetskog rata.
To je zajednička kosturnica 544 srpska i ruska vojnika koji su pali u austrougarsko zarobljeništvo. U Somboru i okolini su radili na raznim poslovima (na prokopavanju korita Mostonge, naročito), umirali su i bili sahranjivani na mnogim mestima, da bi im posmrtni ostaci 1931. godine bili preneti u zajedničku kosturnicu.
Iznad nje se nalazi veliki postament, bez statue, građen uoči drugog svetskog rata.
* * * * *
Zapadno od Partizanskog groblja je
Veliko pravoslavno groblje (Uspensko). Na njemu ima dosta sahranjenih
boraca NOR-a, naročito koji su u Somboru poginuli pre oslobođenja
kao članovi Komunističke partije Jugoslavije, Saveza komunističke
omladine Jugoslavije, aktivni i organizovani pripadnici
Narodnooslobodilačkog pokreta i dva borca iz Šajkaškog partizanskog
odreda.
(Na Malom pravoslavnom groblju u Somboru je sahranjeno petnaest crvenoarmejaca; dvanaest u jednoj raki a troje - svaki zasebno. Njihova imena nisu poznata.)
(Na Malom pravoslavnom groblju u Somboru je sahranjeno petnaest crvenoarmejaca; dvanaest u jednoj raki a troje - svaki zasebno. Njihova imena nisu poznata.)
Veliko pravoslavno groblje je staro i
na njemu je autor ove knjižice pronašao kameni nadgrobni spomenik
iz 1721. godine, sa tekstom u duhu slavenoserpskog jezika. Spomenik
je prenesen u Gradski muzej u Somboru.
Somborci u borbi protiv fašizma
Učestvujući u borbi protiv fašizma i
za slobodu Somborci su podneli velike žrtve.
Iz sastava KPJ, SKOJ-a i NOP-a do oslobođenja poginulo je 45 boraca, 86 građana je poginulo prvih dana okupacije kao žrtve fašističkog terora, ubijeno je 964 Jevreja, najviše u nemačkim koncentracionim logorima.
(Na Jevrejskom groblju u Somboru nalaze se dva spomenika, koji govore o tragediji naroda. Na samom ulazu u groblje, u vidu velike ploče, postavljen je spomenik sa uklesanim imenima poginulih somborskih Jevreja.
Dalje, čelo jugoistočnog zida je kosturnica, u koju su smešteni posmrtni ostaci oko 700 mađarskih i jugoslovenskih Jevreja. Njih su nemački SS-ovci pobili oktobra 1944. godine u ciglani kod Crvenke, sprovodeći ih iz borskog rudnika, gde su bili na prinudnom radu.
Ove žrtve su iz Crvenke prenesene u Sombor 1964. godine, kojom prilikom je održana komemorativna svečanost, sa otkrivanjem kosturnice i spomenika.)
100 Somboraca je poginulo u partizanima, najviše na baranjskom frontu i u Podravini.
Prema ovim podacima, u toku drugog svetskog rata, poginulo je 1.195 Somboraca srpske, hrvatske, mađarske i jevrejske nacionalnosti.
Mnogima od njih ne zna se grob.
Neka im se građani oduže održavanjem Partizanskog groblja u Somboru!
 |
| Streljanje somborskih rodoljuba, aprila 1941. godine (foto: znaci.net) |
Iz sastava KPJ, SKOJ-a i NOP-a do oslobođenja poginulo je 45 boraca, 86 građana je poginulo prvih dana okupacije kao žrtve fašističkog terora, ubijeno je 964 Jevreja, najviše u nemačkim koncentracionim logorima.
(Na Jevrejskom groblju u Somboru nalaze se dva spomenika, koji govore o tragediji naroda. Na samom ulazu u groblje, u vidu velike ploče, postavljen je spomenik sa uklesanim imenima poginulih somborskih Jevreja.
Dalje, čelo jugoistočnog zida je kosturnica, u koju su smešteni posmrtni ostaci oko 700 mađarskih i jugoslovenskih Jevreja. Njih su nemački SS-ovci pobili oktobra 1944. godine u ciglani kod Crvenke, sprovodeći ih iz borskog rudnika, gde su bili na prinudnom radu.
Ove žrtve su iz Crvenke prenesene u Sombor 1964. godine, kojom prilikom je održana komemorativna svečanost, sa otkrivanjem kosturnice i spomenika.)
 |
| Sombor je oslobođen 21. oktobra 1944. godine (foto: znaci.net) |
100 Somboraca je poginulo u partizanima, najviše na baranjskom frontu i u Podravini.
Prema ovim podacima, u toku drugog svetskog rata, poginulo je 1.195 Somboraca srpske, hrvatske, mađarske i jevrejske nacionalnosti.
Mnogima od njih ne zna se grob.
Neka im se građani oduže održavanjem Partizanskog groblja u Somboru!
 |
| Izbledela su i gotovo iščezla imena na dotrajalim spomenicima heroja NOVJ |
