Staka, majka narodnog heroja Rade Končara, svojim sinovima: Ajte, djeco moja, borite se za slobodu

Mart 1979: U neposrednoj blizini Plitvičkih jezera živi danas, u dubokoj starosti, Staka Končar, majka narodnog heroja Rada. Rodila je dvanaestoro dece, a njih devetoro i muž učestvovali su u NOB.

Danas starica Staka živi s jednom od kćeri i mnogim sećanjima iz svog dugog i punog života...

Majka narodnog heroja Rade Končara, sekretara Centralnog komiteta KP Hrvatske, Staka Končar - Žuna živi s jednim od svoje dvanaestoro dece, u selu Plitvice.

Smeđezelenim očlima podseća na boje Plitvičkih jezera, na čijim izvorima je rođena.

Gore, u Končarevom kraju, na rubu Nacionalnog parka, u nekadašnjoj kući Končarevih, otvoren je Spomen-muzej Rade Končar. Tamo više ne živi niko od četrnaestoro članova nekadašnje porodice zemljoradnika Gece i domaćice Stake.

Stoti rođendan

Starica - majka Staka živi u novoj lepoj ličko-planinskoj kući na desnoj obali rečice Plitvice, poviše samih Sastavaka i 85 metara visokog Slapa Plitvice, iznad Donjih jezera. Kćerka Mara i zet Blagoje Divjak imaju sinove Tomislava i Miroslava, snahu, unučad. Tu je, veli najsigurnija.

- Prave se cure u prvi komšiluk udaju, a ne u daljinu, gdje ih niko ne poznaje. Ja sam se đevojački zvala isto Končar i udala sam se za najbližeg komšiju, u svom selu. Moj muž Geco Končar bio je težak. Jedinac u oca i majke. Otac mu rano umrije, a majka se preudala. Ostao je siroče. Ali, bio je pun vedrine, volje za životom, razgovoran i duhovit čovjek.

Tako nam priča Staka Končar zvana Žuna. Kazuje da je "rođena nekako između dvije gospojine", u jesen "godinu dana poslije posljednje bosanske bune (1875-1878) kako su joj kazivali otac i majka. To bi značilo - 1879. godine - dakle ravno pre 100 godina.

- Dobili smo, iz Otočca, prepis "krsnog lista", u kojem se vidi da je rođena 1883. godine, ali se to negdje zaturilo - objašnjava Stakin zet Blagoje, a sin Bude veruje u podatak da je majka Staka rođena "u proljeće..." Kćerka Mara, opet, tvrdi da "ona, bogami, ima više godina nego što joj piše..."

Bilo kako bilo - stoti rođendan Stake Končar je tu.

Deca domovine

- Kako dođe ovaj rat i svoju djecu izgubi, ne mili mi se, sinko, više ništa kao nekada, a stiže me i ova prokleta bolest - podiže glavu i jasno se zaiskriše suze u staričinim očima, s kojih je skinula naočare s pojačom dioptrijom. Pre dva meseca iznenada je obolela, naglo se prehladila i dobila upalu pluća. Lekar sa Plitvica joj dolazi kući, prebrodila je "krizu" i sada se sve bolje oseća. Pomalo se pridiže:

- Milica je najstarije od dvanaeestoro djece, a devetoro ih je bilo živo kada je počeo drugi svjetski rat. Bila je prvoborac, ali ju je pokosila epidemija tifusa 1943. godine. Mile rudarski radnik, nastradao je u Kučevu. Rade, sekretar CK KPH streljan je u Šibeniku, 1942. godine, proglašen za narodnog heroja Jugoslavije (kao i njegova supruga Dragica). Potom je rođena Draga, nosilac "Partizanske spomenice 1941" pa Nikola takođe "spomeničar" (tragično poginuo u lovu, 1952.), Soka je umrla kao djete, ali je Božo, predratni komunista, streljan kao sekretar OK KPJ za Plitvička jezera, januara 1943. godine. Mara (s kojom danas majka Staka živi) je nosilac "Spomenice 1941.", Danica je umrla mala, Đuro je učesnik u NOB živ, Bude, takođe prvoborac, nedavno penzionisani direktor "Jugokomerca" i najmlađi Ilija, sa 13 godina stupio u partizane, sada profesor u Zagrebu.

Svu svoju decu starica majka-partizanka Staka Končar darovala je - domovini, jer je devetoro učestvovalo u NOB, a u životu je još samo petoro.

Majčine uspomene

- Pitaš me, sine, kako su i ko je prvi u svijet poša? Pa, Rade. Čim je završio četiri razreda osnovne, navalio da uči zanat. I izučio je. Radio je prvo u Ljeskovcu, zatim u Beogradu, pa na kraju u Zagrebu, u tvornici "Simens" (koja sada nosi ime "Rade Končar"). Davno je bogme, moj Rade posto komunista.

Zanate su završili i Božo, Mile...

Rade se prvi i oženio. "Evo, majko, govorila si mi da se ženim, pa sam ti doveo snajku" - stiže jednom sa suprugom Dragicom, takođe radnicom u "Simensu", a rodom iz obližnjeg sela Jošana, kod Udbine, isto u Lici.

- Bila je to, rane ljute, majka a ne snajka... Poslije Radine smrti, u ljeto 1942. godine, malo prije nego što će i ona tragično pasti neprijateljima u zarobljeništvo i poginuti, rodila je zdravo muško dijete. Dali smo mu ime - Rade, u spomen na oca...

Kroz kolone, zbjegove i ofanzive, nekako ga sačuvaše. Rastao je i školovao se poslije rata. Veoma mlad biran je i za narodnog poslanika, u rukovodstva Saveza komunista. Sad je Rade Končar (mlađi) direktor "Jugoagenta" u Beogradu.

- Dolazili su, prije rata, žandari, a uoči ustanka ustaše, raspitivali se za mog Radu i druge komuniste i skojevce iz Končareva kraja i okoline kao što su Jovo Bogdanović, Petar Končar, Narandžu Končar i druge.

Više puta je dolazio i Marko Orešković. On je pokojnog Gecu, Radina oca, poznavao po "dugom crnom brku", ali bi pitao:

"Imaš li građe za prodati?"

"Imam, imam, samo uđi u kuću", odgovarao bi Geco. To je bio Radin tajni znak-lozinka, da onome ko tako kaže - može sve povjeriti. I Rade je morao da se skriva, kad dođe.

- Čim je nastupila ustaška strahovlada i nova Pavelićeva "vlast" počela bezvlašće i zlostavljanje naroda, mi Končari smo odmah "iseljeni" u - u Bosnu, čak tamo u Crni Lug, između Glamoča, Bosanskog Grahova i Livna. Bili smo tamo, sve do sredine septembra 1941. godine. Smješteni smo u kući nekog Šegrta - u velikoj porodičnoj zadruzi od 24 člana - među kojima se još sjećam samo nekih imena: Vlade, Nikice, Bike... pripomaže u sećanju majki Staki njena kćerka Mara.

Radina Dragica

Na dve stranice "Zbornika narodnih heroja Jugoslavije" stoje zapisi:

Končar Nikole Dragica, rođena 1915. Član KPJ od 1938... u Gospiću i Zagrebu završila pet razreda gimanzije, ali je radila kao obična radnica u raznim zagrebačkim fabrikama ... Još kao učenica družila se sa naprednim omladinkama... Već 1939/40. postaje član Reonskog komiteta KPJ na Trešnjevici. Istovremeno je i funkcioner u Savezu metalaca, do zabrane URS.

Kao supruga sekretara CK KPH Rade Končara, primala je i izvršavala razne poverljlive zadatke ...

Dragica Končar je uhapšena u Zagrebu, avgusta 1942. godine. Držala se herojski. Na kraju, bacili su je kroz prozor trećeg sprata. Za narodnog heroja proglašena je 1952. godine.

Končar Gece Rade je rođen 28. oktobra 1911. godine. Član KPJ od 1934. godine ... Izučava mašinbravarski zanat. Kao mladii metalac radi u naprednom radničkom pokretu, posvećujući pažnju teoretskom izgrađivanju, izučava marksizam-lenjinizam ...

1936. prvi put je uhapšen i osuđen na godinu dana robije. Iz Beograda, krajem 1937. prelazi u Zagreb. U fabrici "Simens" stvara partijsku organizaciju, a već 1938. organizuje veliki radnički štrajk.

Postaje član Mesnog komiteta Partije u Zagrebu, a već 1939. godine - odlukom CK KPJ - postaje sekretar Centralnog komiteta KP Hrvatske... Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, 1940. u Zagrebu, izabran je u Politbiro CK KPJ.

Po okupaciji, Rade Končar je jedan od organizatora narodnog ustanka u Hrvatskoj. 2. septembra 1941. učestvuje na istorijskom savetovanju u Stolicama koje je organizovao drug Tito... obilazi Slavoniju, Liku, Kordun, Baniju, Dalmaciju - u ustanku...

17. novembra 1941. pao je u ruke italijanskim fašistima u Splitu... Podvrgli su ga najzverskijim mukama... Četiri dana je bez svesti... Italijanski specijalni sud ga, 12. maja, osuđuje na smrt.

"Milosti ne tražim - niti bih vam je dao" - rekao je tada.

Streljan je 2. maja 1942. na Šubićevcu, u Šibeniku sa još 25 drugova iz Splita. Za narodnog heroja proglašen je već u julu - avgustu 1942.

Takav je bio - sin Stake Končar.

Takva je bila Dragica Radina.

- Crnu vijest o smrti mog sina Rade saznala sam u šumi Kik - savija ispod crnog rupca sada sasvim bele vlasi majka Staka, nekad bujne svetloplave kose zbog čega je i prozvana "Žuna". - Krili su to od mene dva mjeseca, baš kao i za snahu Dragicu... Poslije je, januara 1943. godine poginuo sin Božo, pa muž Geco, decembra 1943. godine.

"Ajte, djeco moja, borite se za slobodu - bolje je da časno poginete sa svojim drugovima, partizanima, nego da vas uhvate i poubijaju" - govorila im je majka Staka Končar.

Tekst: B. Majstorović (Nada, 1979.)

Podržite Yugopapir na Patreonu * Donate